Mahere Haumi a Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga 2025

E whakatakoto ana tēnei Mahere Haumi i te horopaki kaupapahere o Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga, ngā whāinga o te Tahua, tae atu ki ngā kaupapa tuku pūtea.

He āhua $2.0 miriona (hāunga te GST) e wātea ana i ia tau ki te tautoko i ngā marohitanga angitu hou i ia huringa haumi o Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga.

Ngā whāinga

Ko ngā whāinga o Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga (te Tahua) he:

  • whakapakari i te mātau, te raukaha, ngā pūkenga me ngā whatunga i waenga i te Māori me te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau, ā, me
  • te whakapiki i te māramatanga o te whai wāhi o te rangahau pūtaiao ki ngā wawata o ngā whakahaere Māori me te whai hua ki a Aotearoa.

*Whakamārama o te pūtaiao: Ko te pūtaiao te whāinga me te whakatinanatanga o te mātauranga me te māramatanga o te ao tūroa me te ao pāpori mā te whai i tētahi tikanga nahanaha i runga anō i ngā taunakitanga.

Ka haumi ake te Tahua ki te whanaketanga o ngā tāngata me ngā rōpū whai pūkenga e whai nei, e rapu nei ki te whai rānei, i te rangahau e tautoko ana i ngā kaupapa me ngā putanga a te kaupapahere o Vision Mātauranga a Hīkina Whakatutuki (MBIE) E whai ana te Kaupapahere o Vision Mātauranga ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.

He mea whakahaere mai anō i te 2013, ko Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga he tahua o te āhua $4.0 miriona i te tau. O tēnei pūtea, āhua $2.0 miriona i te tau ka whakawāteatia hei tohanga mā MBIE ki ngā marohitanga hou ki te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga, ā, ko te toenga ka tohaina ki ngā kirimana o te wā nei nā ngā huringa haumi o mua.

He $1.982 miriona i te tau ka kirimanatia ki Te Kaunihera Hauora Rangahau o Aotearoa ki te tautoko i ngā kaupapa hauora e whakatutuki ana i ngā whāinga o Te Pūnaha Hihiko.

Kaunihera Hauora Rangahau o Aotearoa (hononga ā-waho)(external link) — HRC

Ka haumi te Tahua nei ki ngā mahi whakawhanake i te pūnaha whānui. E aro ana te Tahua ki te kairangitanga me te pānga nui, mā te haumi ki te whanaketanga o te tangata me ngā rōpū whai pūkenga, raukaha hoki ki te whakawhanake i ngā hōtaka rangahau kounga nui e hāngai ana ki te whakatinana i te Kaupapahere Vision Mātauranga. E rapu pānga ana mā roto i ngā hōtaka mahi e tūhura ana i ngā huarahi e whai hua ai te tangata, te whānau, ngā hapori Māori me ngā rōpū Māori i te rangahau, te whanaketanga me te whakatinanatanga o te mahi pūtaiao.

Mā te haumi ki te kairangitanga mā roto i te Tahua e āwhina i te whanaketanga o te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau, te pupuri me te poapoa i ngā tāngata pūkenga nui, te whakawhanake i te tangata me ngā rōpū, kia whai hua ai rātou i ngā mātauranga hou, te whakapiki i ngā pūkenga whai pānga ki te kawenga o ngā rangahau a Vision Mātauranga, otirā me te tū hei pūkenga mātanga.

Ngā whāinga haumitanga

Ko ngā whāinga haumitanga o Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga:

  • Mā ngā whakahaere Māori (ngā kaiwhakamahi rangahaue tautuhi ana hei Māori), ki te:
    • whakapiki i te mārama o ngā kaiwhakamahi rangahau Māori o ngā āhuatanga ka tareka e te rangahau pūtaiao, tae atu ki tana whai wāhi ki ngā whāinga ōhanga, pāpori, taiao hoki.
    • whakapiki i te whakamahinga me te whakatinanatanga o ngā hua rangahau e ngā kaiwhakamahi rangahau Māori
    • whakapiki i te mātau, te raukaha me ngā pūkenga rangahau pūtaiao o ngā whakahaere Māori me ngā rangapūtanga hou ki ngā whakahaere Rangahau.
  • Mō ngā kairangahau takitahi me ngā whakahaere Rangahau (tae atu ki ngā kairangahau Māori me ngā whakahaere Māori), ki te:
    • whakapiki i tō rātou māramatanga o te mātauranga Māori e whai pānga ana ki te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau
    • whakapiki i te mātau rangahau pūtaiao e pā ana ki ngā kaupapa  me ngā putanga a Vision Mātauranga me ngā rangapūtanga hou ki ngā whakahaere Māori.
  • Mō te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau, ki te:
    • tautohu i ngā huarahi whaitake ki te tuku i te mātauranga i waenga i te Māori me ngā kairangahau
    • whakapiki i ngā hononga me ngā mahi tahitanga o ngā whakahaere Māori ki ngā kairangahau takitahi me ngā whakahaere Rangahau
    • whakapakari me te whakapiki i ngā hononga o ngā kairangahau, ngā whakahaere Rangahau me ngā whakahaere Māori e akiaki ana, e tautoko ana tētahi i tētahi.
    • tūhura me te whakawhanake i ngā arawātea hou ki te mahi rangahau pūtaiao e whai hua ai ki ngā kaupapa me ngā putanga o te kaupapahere o Vision Mātauranga.

Ngā Kaupapa Haumitanga

Ka tautoko ā-pūtea a Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i ngā kaupapa i ahu mai i te tohanga pūtea a Vote Business, Science and Innovation: Talent and Science Promotion.

Vote Business, Science and Innovation: Talent and Science Promotion appropriation(external link) — treasury.govt

I ia tau i whakahaeretia ai e MBIE te huringa haumitanga, he āhua $2.0 miriona ka tohaina ki ngā marohitanga hou mā roto i ngā kaupapa motuhake e rua: te Kaupapa Tūhono me te Kaupapa Ika Tauhou.

Ka whakaaweawetia ngā whakatau haumitanga e:

  • ngā pūtea e wātea ana hei haumitanga, ā, tērā pea ka panonihia e te kāwanatanga ngā pae haumitanga, ngā tohanga rānei
  • te kounga o ngā tono ka tae mai, otirā mā MBIE e whakatau i ngā tohanga pūtea whakamutunga ki ngā tono ka waimaria.

Kaupapa Tūhono

Ko tā te Kaupapa Tūhono he haumi ki ngā hōtaka mahi, atu ki te rua tau, e whakapakari ana i te mātau me ngā whatunga mā te tuitui hononga hou i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha pūtaiao, auaha me te hangarau. Ka tautoko i ngā hōtaka mahi kāore pea e tutuki i ngā mahi arowhānui o ia rā.

Mā roto i tēnei kaupapa, ka whiwhi ngā whakahaere Māori me ngā whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi i:

  • ngā hononga whanake hou, kua whakawhānuitia rānei
  • te manawanui ki te whai wāhi i puta noa i ngā whakahaere ki te whakauru i ngā kaupapa me ngā putanga o Vision Mātauranga ki ngā mahi rangahau me ngā whakamaheretanga
  • ngā whatunga whanake e tautoko ana tētahi i tētahi i roto i ngā mahi, te toha mātauranga, tikanga rangahau me te tautoko ahuwhānui, hei tuitui i ngā hononga pakari
  • ngā kiritaki hāngai me te iwi/hapori ki roto i ngā hōtaka mahi mā te toro atu, te whakawhiti kōrero me ngā mahi ako.

Ngā herenga hōtaka mahi

Ko tā ngā hōtaka mahi he noho hei kaiwhakaoho i ngā whakahaere Māori, whakahaere Rangahau hoki, ngā kairangahau takitahi rānei ki te tuitui hononga hou me ngā arawātea ki te mahi ngātahi. Ko te tikanga kāore e tautokona, e whakawhānuitia rānei ngā kaupapa rangahau o te wā nei e tautokona kētia ana, i ngā ākonga wā ukiuki rānei.

Ko te tikanga me whakawhanake-ngātahi ngā marohitanga i waenga i ngā whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me tētahi whakahaere Māori. Me taunaki te marohitanga ki tētahi reta tautoko o te hōtaka mahi e marohitia ana, mai i te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me te whakahaere Māori e whai wāhi ana ki te marohitanga.

Ko ētahi tauira kōwhiringa Kaupapa Tūhono (engari kāore i whāiti ki ēnei) ko:

  • te whanaketanga me te kawenga o ngā kaupapa auaha e akiaki ana i ngā whakahaere Māori me te hapori rangahau kia whaitake te whai wāhitanga
  • te hanganga me te tautokotanga o ngā rōpū kairangahau puta noa i ngā whakahaere ki te mahi ngātahi ki ngā kaupapa whakapiki mātau a Vision Mātauranga, hei tautoko i ngā hōtaka rangahau pūtaiao me te tautoko/whakaruruhau ngātahi
  • te akiaki me te tuitui i ngā whatunga hou i waenga i ngā kaipupuri me ngā ringarehe mātauranga ki te hapori rangahau, me te whai anō ki te tūhura me te whakatinana i ngā huarahi auaha ki te whakamahi i te mātauranga e whai hua ai a Aotearoa
  • te ārahi i ngā kaimahi o te whakahaere Rangahau e whakahaere nei i ngā hōtaka rangahau, me te whai anō ki te piki i te whai pānga o Vision Mātauranga puta noa i ngā mahi, te mātau, te mahere pūtaio rānei a te whakahaere, ki tua noa i āna mahi o ia rā.

Kaupapa Ika Tauhou

Ka haumi ake te Kaupapa Ika Tauhou ki ngā hōtaka mahi, atu ki te 2 tau, e whakapakari ana i te mātau me ngā whatunga i waenga i ngā whakahaere Māori me te pūnaha auaha mā te whakarākei i te whanaketanga o te tangata mā roto i te tūranga ika tauhou ki tētahi whakahaere Rangapū. Ka tautoko i ngā hōtaka mahi kāore pea e tutuki i ngā mahi arowhānui o ia rā.

Ko tā te Kaupapa Ika Tauhou mō ngā marohitanga e haumi ana ki:

  • ngā tūranga wā ukiuki, wā hamanga rānei o ngā kairangahau whai pūkenga nō tētahi whakahaere Rangahau, kairangahau takitahi rānei ki roto i tētahi whakahaere Māori; tērā rānei
  • ngā tūranga wā ukiuki, wā hamanga rānei o ngā mema o tētahi whakahaere Māori ki roto i tētahi whakahaere Rangahau. Ka taea e tēnei tangata te whakakī i tētahi tūranga ka whai hua i te whakaurunga o te tangata rā ki taua tūranga, pēnei i te kaiwhakahaere rangahau, te kaiwhakahaere pakihi rānei e hiahia ana kia mārama ake ia ki tā te rangahau pūtaiao hua ki te whakahaere Māori, me te hiki i te whitinga, te tohanga, te whakamahinga hoki o te mātauranga, tae noa ki ngā hua.

Mā tēnei kaupapa, ko tā te tangata ka uru ki ēnei tūranga:

  • ka manawanui ake tana mahi puta noa i ngā whakahaere Māori me ngā whakahaere Rangahau ki te waihanga arawātea hou mō te rangahau me te whanaketanga hōtaka, me te whakatinanatanga o ngā hua rangahau
  • kua whakapikihia ōna pūkenga, tōna mātau, te māramatanga, te mātauranga rānei e pā ana ki ngā putanga a Vision Mātauranga, me te āhua o te whakamahi i ngā rangahau me te whanaketanga, e whai hua ai te whakahaere Māori
  • ka taea te whakamahi i ō rātou pūkenga me te mātau ki te tautohu me te tautoko i ngā arawātea anamata ki te whakauru ki te rangahau pūtaiao e hāngai ana ki ngā putanga a Vision Mātauranga.

Ngā herenga hōtaka mahi

Tērā pea ka neke atu i te tangata kotahi ki te tūranga. Ko te hunga ka whakakī i te tūranga ika tauhou, me whakahaere i tētahi hōtaka mahi e whai hua ai te mātau rangahau o te whakahaere Māori me te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi. Ko te tikanga kāore e tautokona, e whakawhānuitia rānei ngā kaupapa rangahau o te wā nei e tautokona kētia ana, i ngā ākonga wā ukiuki rānei.

Me whakawhanake-ngātahi te hōtaka mahi e te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me te whakahaere Māori, otirā me tautoko ā-tuhi hoki e ngā rōpū e rua, te whakahaere Rangahau/kairangahau takitahi me te whakahaere Māori.

Me manawanui ka tika ngā whakahaere katoa (tae atu ki te kaitono) he hāngai te tangata i kōwhiria kite tūranga ika tauhou, otirā ka whai hua ia. Kia mārama ake, ehara i te mea me toto Māori te tangata ka tohua, engari he mea nui pea ki ngā whakahaere e whai wāhi ana mēnā he pēnā te aronga o te marohitanga.

Me tohu ake ngā marohitanga i te tikanga kōwhiri i te tangata, me te mārama anō o te tohu i te āhua o ngā tūpono hua. Me whakarato hoki ngā whakahaere e whai wāhi ana ki te tūranga ika tauhou i te tautoko tika hei āwhina i te tangata ki te whiriwhiri i ngā momo huarahi mātauranga hou rerekē.

Neke atu i te tangata kotahi ka tareka te whakauru ki te tūranga i te whakahaere kotahi, i te wāhi kotahi, mō te take kotahi, i roto i te marohitanga kotahi. Me whakamārama te marohitanga i te tikanga o te kōwhiri neke atu i te tangata kotahi.

Ka taea ngā ika tauhou wā hamanga. Kāore he tautuhi mōkito o te hamanga engari me rawaka i ngā haora te whakatutukitanga o ngā putanga o te Kaupapa Ika Tauhou.

Me uru ki te tūranga:

  • ngā whakaritenga whakaruruhau ki te tautoko i te tangata e kawe ana i te hōtaka mahi hei wāhanga o te tūranga ika tauhou
  • te aromatawai auau i ngā matea tautoko (tae atu ki ngā matea ahurea), te kokenga, me te tautohu i ngā take hei whakahaere hohe mā ngā rōpū e rua o te tūranga ika tauhou
  • ngā arawātea kia whai wāhi ki ngā kiritaki hāngai me te iwi/hapori ki roto i ngā hōtaka mahi mā te toro atu, te whakawhiti kōrero me ngā mahi ako.

Ko ētahi tauira kōwhiringa Kaupapa Ika Tauhou (engari kāore i whāiti ki ēnei) ko:

  • te whakaako i te whakahaere Māori, te kairangahau takitahi/whakahaere Rangahau rānei ki te tautohu i ngā tūpono arawātea  ki te rangahau me te whakawhanake ka hua ake i ēnei mātauranga
  • te tautohu i ngā tūpono whakatinanatanga o te mātauranga, me te āwhina i te whakahaere Māori, te kairangahau rānei ki te hanga mahere mō tana whakamahinga
  • te āwhina i te whakahaere Māori, te kairangahau takitahi/whakahaere Rangahau rānei ki te tautohu me te whakatinana i ngā arawātea mā te rangahau pūtaiao puta noa i ngā rāngai hāngai, pēnei i te taiao, pāpori, whakanao me te pakihi
  • te whakapiki i te maha o ngā kairangahau mātau, raukaha hoki ki te āwhina me ngā take me ngā arawātea pēnei i ēnei:
    • te whakamahinga auaha o te mātauranga ki te wewete i ngā rauemi i runga whenua Māori,
    • ngā hononga nui ake, me te pikinga māpua o ngā pakihi o te wā nei kei te rāngai ahumatua Māori, ā, me
    • te whakapiki i te raukaha o ngā whakahaere Rangahaume ngā whakahaere Māori ki te whakawhanake i ngā tikanga auaha ki te whakatinana i ngā putanga rangahau.

Whakamāramatanga

Te mārama ki te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i te horopaki ā-motu

Ka tautoko Te Tahua Whakakaha a Te Pūnaha Hihiko: Vision Mātauranga i te kawenga o te:

The National Statement of Science Investment

Ka whakatakoto te National Statement of Science Investment 2015-2025 (NSSI) i te ahunga rautaki a te Kāwanatanga ki te haumitanga pūtaiao. Ka whakatakoto i te matawhānui o te Kāwanatanga mō te pūnaha pūtaiao mō te 2025 o tētahi "pūnaha pūtaiao tainekeneke, e whakahaumako ana i a Aotearoa, kia nui ake te kitea, te inea hoki o te pānga ki tō te māpua me te oranga mā roto i te pūtaiao kairangi".

Te Tauākī ā-Motu o te Haumitanga Pūtaiao 2015-2025

Kaupapahere a Vision Mātauranga

E tautoko ana te kaupapa nei i ngā tāhū me ngā putanga o te  Kaupapahere Vision Mātauranga e whai ana ki te unu i te pitomata pūtaiao me te auaha o te mātauranga Māori, ngā rauemi me ngā tāngata, hei āwhina i te iwi o Aotearoa ki te hanga i tētahi anamata pai ake.

Kaupapahere Vision Mātauranga

He kai kei aku ringa

Te Pūnaha Hihiko: Ka tautoko whānui te Tahua Whakakaha a Vision Mātauranga i te Rautaki Whanaketanga Ōhanga Karauna-Māori o He kai kei aku ringa. I te arotakea, me te whakahoutia hoki a He kai kei aku ringa i te wā o tēnei whakaputanga.

He kai kei aku ringa (hōnonga ā-waho)(external link)

Last updated: 26 August 2024